Zimu 1915/16 godine obilježio je jedinstven događaj koji nikada ranije nije zabilježen u istoriji, čitava jedna vojska, kralj, parlament, Vlada i narod, čitava jedna država izašla je iz sebe i krenula u egzil. Srpski narod je prelazeći Albaniju prošao golgotu, smrt je postala svakodnevnica na putu do mjesta gdje cvjeta limun žut. Srpska vojska se, kada su bile oštampane posmrtne liste za Srbiju, nakon opravka na Krfu vratila u borbu i odigrala značajnu ulogu u proboju Solunskog fronta slomivši otpor neprijatelja i krenuvši u juriš koji niko nije mogao zaustaviti.
Srpska vojska je pobijedila, ali i u prodoru Solunskog fronta platila veliku ljudsku žrtvu, a kako sjećanje na heroje koji su svoj život položili za oslobođenje otadžbine odlučeno je da se napravi groblje na mjestu kraj Soluna gdje za vrijeme otomanske imperije bila za prodaju ulja, a na turskom jeziku ulje je zejtin i tako je nastalo ime Zejtinlik.
Osamdeset godina kasnije stranice istorije jedinstvenim potezima ponovo su ispisivao srpski narod. Potpisivanjem Dejtonskog sporazuma završen je rat u BiH, a Grbavica, Hadžić, Vogošća, Rajlovac i druga naselja na širem području predratnog Sarajeva pripala su Federaciji BiH. Napuštajući svoja ognjišta, Srbi su iz Sarajeva ponijeli i posmrtne ostatke svojih najbližih. Tada je, po uzoru na spomen kompleks u Solunu na Sokocu napravljeno novo groblje koje je dobilo naziv Mali Zejtinlik na kome je svoj mir pronašlo oko hiljadu srpskih vojnika.
Bjelica: Nikada nije zabilježeno da je narod nosio i svoje preminule i sahranjene srodnike
Načelnik opštine Sokolac, Milovan Cicko Bjelica u razgovoru za Poredak tvrdi da nije zabilježeno da je narod napuštajući svoja ognjišta nosio i svoje preminule i sahranjene srodnike, ali kada se vidi primjer Kosmeta ovu odluku smatra ispravnom.
-Koliko je meni poznato, u podacima koje sam pronašao o egzodusima, nije zabilježeno da je neki narod napuštajući vjekovna ognjišta nosio i svoje preminule i sahranjene srodnike. Bila su to teška i potresna vremena. Takav je bio čitav rat na ovim prostorima, a egzodus na njegovom kraju je još više pojačao taj utisak. Tada je naš narod čini mi se gledao malo dalje, osjećao više. Vidimo kako se na Kosmetu obračunavaju sa srpskim grobljima, kako uništavaju spomenike. Sada znamo da bi tako bilo i sa spomenicima u Sarajevu. Sarajevu i danas spremnom na tenzije, koje prijeti traktorima i egzodusom – prisjetio se Bjelica.
Ne vjerujući muslimanskim političarima na čelu sa Alijom Izetbegovićem da će dozvoliti da obilaze grobove poginulih srodnika, te da će skrnaviti groblja i rušiti spomenike odlučeno je da se na prostoru sokolačkih njiva napravi novo groblje.
-Odlukom da sarajevske opštine koje su bile dio Republike Srpske sve do potpisivanja Dejtonskog sporazuma pripadnu FBiH došlo je do velikog nezadovoljstva, ljutnje i strepnje kod Srba koji su sve vrijeme rata branili i odbranili svoje kuće i svoju imovinu. Te zebnje i strahove pojačavale su izjave muslimanskih političara na čelu sa Alijom Izetbegovićem da će svi koji su nosili oružje biti procesuirani. To je budući da su na tom prostoru u Vojsci Republike Srpske bili svi punoljetni, žene, ali i pojedina maloljetna lica sasvim opravdano izazivalo bojazan. Ne želeći da dožive sudbinu iz Prvog, a još manje iz Drugog svjetskog rata, Srbi su krenuli da napuštaju svoja ognjišta. Nisu vjerovali da će im muslimanske vlasti dozvoliti da obilaze grobove poginulih srodnika, te da će skrnaviti groblja i rušiti spomenije, započeli su nešto do tada ne zabilježeno, da otkopavaju svoje najmilije i da ih nose sa sobom. Predsjednik Republike Srpske dr Radovan Karadžić me je zadužio da nađem lokaciju gdje će sarajevski Srbi sahraniti najmilije. U saradnji sa tadašnjim predsjednikom opštine Sokolac gospodinom Milanom Tupajićem i protojerejom stavroforom Miloradom Ljubincem izabrali smo lokaciju na lokalitetu Sokolačke njive u neposrednoj blizini gradskog naselja. Sokočanin Rade Mijatović među prvim je prenio posmrtne ostatke svog zeta, komandanta Popadića, zatim njegovog oca i dječaka iz porodice Zelenović, koji nije imao ni 18 godina u trenutku pogibije. Potom je krenula kolona dopremanja posmrtnih ostataka srpskih boraca iz svih sarajevskih opština. Kamionima, traktorima, poneko zapregom, dovoženi su sanduci na prostor sokolačkih njiva gdje su, praćeni vjetrom i hladnoćom, po drugi put sahranjivali najmilije. Radio Romanija, koji je pokrivao čitavu regiju, 24 časa je emitovao program i pozivao stanovništvo da na sve načine pomognu Srbima iz Sarajeva. Po cijelu noć su se kopale rake, sahranjivali posmrtni ostaci, sveštenici služili opijela po noći i po nevremenu neobičnom i za Sokolac, koji je navikao na zimu i hladnoću. Prve slojeve zaleđene zemlje sječene su sjekirama, kako bi mogli da počnu da kopaju raku – rekao je Milovan Bjelica.
Stotine grobova u nizu primjerna je asocijacija na naše groblje u Solunu, kada se vidjelo kako izgleda ime se samo dalo.
-Odluka o izgradnji Vojničkog spomen groblja po uzoru na Zejtinlik u Solunu donesena je kroz dogovor i razgovor. Stotine grobova u nizu primjerena su asocijacija na naše groblje u Solunu, otuda i to ime.
Vojničko spomen-groblje “Mali Zejtinlik” u Sokocu od prošle godine nosi naziv Srpsko vojničko spomen-groblje “Novi Zejtinlik”, prema usvojenoj odluci Skupštine opštine na moj prijedlog i to je dio Odluke o pokretanju inicijative za njegovanje kulture sjećanja na nastanak institucija i ustanova Republike Srpske u Sokocu.
Tada smo tražili je podršku šire zajednice u izgradnji spomenika ljekarima Vojne bolnice Glavnog štaba Vojske Republike Srpske u krugu današnjeg Zavoda za forenzičku psihijatriju u Sokocu, spomenika na sjećanje na prvu smotru i nastanak policije Republike Srpske na stadionu Bara, postavljanje mermerne ploče na zgradi “Pošta Srpske” u ovom mjestu u znak sjećanja na nastanak i osnivanje PTT saobraćaja, mermerne ploče u znak sjećanja na uspostavljanje službe platnog prometa i Narodne banke Republike Srpske, te mermerne ploče kao sjećanje i podsjetnik na sjedište Mitropolije dabrobosanske – objasnio je načelnik opštine Sokolac Milovan Cicko Bjelica.
U centru Srpskog vojničkog spomen-obilježja “Novi Zejtinlik” nalazi se pravoslavni krst koji simbolizuje da su se Srbi u otadžbinskom ratu vodili borbom za krst časni i slobodu zlatnu.
-Ovaj otadžbinski rat mi smo vodili za krst časni i slobodu zlatnu, pa ima li onda išta primjerenije od krsta na Novom Zejtinliku koji čeka vaskrsenje mrtvih i život budućeg vijeka. Tadašnji egzodus i nesreća, danas predstavljaju zalog i temelj Republike Srpske. U Sokocu je pečat Republike Srpske, na Novom Zejtinliku i Manastiru Sokolica. Dugo smo vodili borbu da ovaj spomenik stvaranja Republike Srpske bude priznat kao takav. Mitropolit Nikolaj je u više navrata predlagao i sugerisao da se za Zejtilnik odredi poseban status. Na to nije odgovoreno. Sonja Karadžić Jovičević je nakon toga kao poslanik u Narodnoj Skupštini u više navrata podnosila zahtjev da Mali Zejtinlik dobije status spomen-obilježja od državnog značaja. Sada godinama tražimo da se groblje Mali Zejtinlik, uz Manastir Sokolica i Spomen-obilježje Stari Brod, uvrsti u plan posjeta za naše učenike kroz nastavni plan i program osnovnih i srednjih škola. Nakon emisija RTS OKO, dosta toga se promijenilo u svijesti građana Srbije o ovom prostoru i ovom spomeniku. Počeli su studenti da dolaze organizovano, posebno studenti istorije sa univerziteta iz Srbije. Potom nam je u posjeti bio i gradonačelnik Beograda, Aleksandar Šapić, i gradski menadžer, gospodin Čučković, koji je dolazio i kao predsjednik opštine Obrenovac. A za 31. Rođendan Republike Srpske delegaciju Vlade Republike Srbije predvodio je ministar inostranih poslova Ivica Dačić, sa ministrima u Vladi, gospođom Grujičić i gospodinom Selakovićem.
Uz pomoć Srba iz Kanade, SAD, Australije i zemalja Evrope u Vojničkom spomen-groblju sagrađena je Crkva Svete Petke. Zoran Njegovanović iz Kruševca, rodom iz Vogošće, finansirao je živopis Crkve Svete Petke na “Novom Zejtinliku”. Sokolac je rodno mjesto ustanova i institucija Republike Srpske. U planovima je da se s Vladom Republike Srpske osnuje posebna javna ustanova, koja bi objedinila održavanje i brigu o Zejtilniku, ali i nudila vodiče za istorijske ture i posjete, te izgradnja objekta gdje bi se prikazivao multimedijalni sadržaj o nastanku Malog Zejtilnika i egzodusu Srba iz Sarajeva – zaključio je Bjelica.